تربیت کنترل محور کرامت نمی آورد تکیه صرف بر نصیحت، نتیجه عکس دارد
خرید زندگی: نوجوان امروز در دنیایی متفاوت از نسل پیشین زندگی می کند، دسترسی به اطلاعات و الگوی رفتاری خیلی گسترده است، در این فضا، اگر خانواده و مدرسه فقط بر نصیحت یا دستور تکیه کند نتیجه عکس می دهد.
خبرگزاری مهر - گروه دین، حوزه و اندیشه؛
نوجوانان در جهان امروز، با پدیده های مختلفی مواجه هستند و با توجه به این که نوجوانی شروع یک مسیر طولانی در زندگی انسان ها است، لازم است که هدایت درست و منطقی و البته علمی در برابر آنها اجرائی شود. در واقع، اگر نوجوانِ امروز هدایت و راهنمایی درست نگیرد، امکان این که در جهان دیجیتال گم شود و با چالش های عدیده ای مواجه گردد، خیلی زیاد است.
در این میان، یکی از عناوینی که در جهان امروز خیلی مهم است این مسئله می باشد که نوجوان در خانواده و جامعه، کرامت و احترام لازم را ببیند و در کنار افراد و نهادهایی که دلسوز وی هستند، آینده خودرا ترسیم کند. به این دلیل، واکاوی راه های کرامت بخشی به نوجوانان با تاکید بر منابع اسلامی، یکی از الزامات فعلی در حوزه تربیت خردسالان و نوجوانان است. در این چهارچوب، در گفتگو با هادی زینی ملک آباد، استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه معارف دینی، به واکاوی ابعاد مختلف مساله مذکور پرداخته ایم که در ادامه حاصل آنرا می خوانید:
منظور از «کرامت بخشی به نوجوان» در ادبیات دینی چیست و چرا تا این اندازه اهمیت دارد؟
کرامت در نگاه اسلامی، اساس تربیت انسان است. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ» (اسراء: ۷۰). یعنی همه انسان ها ذاتاً دارای کرامت اند، چون مخلوق خداوند هستند و در وجودشان استعداد رشد و قرب الهی نهفته است. وقتی از کرامت بخشی به نوجوان سخن می گوئیم، در واقع به معنای شناخت، حفظ و تقویت شأن انسانی او است.
نوجوان در دوره ای از زندگی است که میان کودکی و بزرگسالی درحال گذر است. هم احتیاج به حمایت و هم میل به استقلال دارد. اگر در این مرحله با بی احترامی، تحقیر یا نادیده گرفتن مواجه شود، احساس ارزشمندی اش لطمه می بیند. در منابع اسلامی، پیامبر اکرم (ص) و ائمه (ع) همیشه نوجوانان را با احترام و محبت مورد خطاب قرار می دادند. همین رفتار، یکی از رازهای موفقیت تربیتی آنان بود.
چه اصولی از قرآن و سیره خاندان (ع) برای کرامت بخشی به نوجوانان میتوان استخراج کرد؟
اصول مختلفی در منابع اسلامی وجود دارد، اما میتوان ۵ اصل محوری را بیان نمود:
اول، اصل احترام به شخصیت انسانی. در روایت است که پیامبر اکرم (ص) در جمع اصحاب، به نوجوانان اجازه اظهار نظر می دادند و گاهی حتی نظر آنان را می پذیرفتند. این یعنی احترام به عقل و رأی نوجوان. در خانواده نیز باید به نوجوان فرصت تصمیم گیری و مشارکت داد، نه این که او را کودک فرض کرد.
دوم، اصل محبت و رأفت. در سیره پیامبر و امام علی (ع) محبت زیربنای تربیت است. امام صادق (ع) فرمودند: «فرزندت را دوست بدار تا او نیز تو را دوست بدارد.» نوجوان وقتی احساس عشق و امنیت کند، حرف شنو و مسئولیت پذیر می شود.
سوم، اصل تکریم در گفتار. قرآن در آیه ی ۲۳ سوره ی اسرا به ما می آموزد حتی با والدین سالخورده با کلمات کریمانه سخن بگوییم. طبیعتاً در تربیت نوجوان نیز باید از کلام نرم، محترمانه و غیر تحقیرآمیز استفاده نمود. لحن خشن، زمینه ی طغیان و بی اعتمادی را فراهم می آورد.
چهارم، اصل استقلال تدریجی. اسلام به نوجوان به عنوان فردی درحال بلوغ فکری می نگرد. باید به او اجازه داد تا در محدوده های مشخص، مسئولیت قبول کند. حضرت علی (ع) در نامه ای به فرزندش امام حسن (ع) او را «فرزند دلبند و نور چشم» خطاب می کند اما در ادامه با زبانی خردمندانه سفارش های عمیق زندگی به او می آموزد. یعنی محبت همراه با واگذاری مسئولیت مورد تأکید است.
پنجم، اصل گفتگو و اقناع. قرآن بارها از روش «جدال احسن» سخن گفته است. یعنی گفتگو با منطق، ادب و احترام. در تربیت نوجوان نیز، گفتگوی صمیمانه و منطقی جایگزین مؤثر تذکر و اجبار است.
در جامعه امروز که نوجوانان با فضای مجازی و فرهنگ جهانی رو به رو هستند، چطور می توان این اصول را عملی کرد؟
ما باید بپذیریم که نوجوان امروز در دنیایی متفاوت از نسل های پیشین زندگی می کند. دسترسی او به اطلاعات و الگوهای رفتاری خیلی گسترده است. در چنین فضایی، اگر خانواده یا مدرسه فقط بر نصیحت یا دستور تکیه کند، نتیجه ای معکوس خواهد گرفت. کرامت بخشی به نوجوان در دنیای امروز به معنای احترام به آگاهی و حق انتخاب اوست. یعنی مربی یا والدین بجای تحمیل، با نوجوان گفتگو کنند و ارزش های اسلامی را برایش قابل فهم و جذاب سازند. در فضای مجازی نیز باید الگوهای دینی را با زبانی تازه ارائه نمود. محتوای تصویری، داستانی و تعاملی در این مورد خیلی مؤثر است.
به نظر شما، ریشه های بی توجهی به کرامت نوجوان در بعضی محیط های تربیتی چیست؟
یکی از دلیلهای اصلی، فقدان آموزش مهارت ارتباطی برای والدین و مربیان است. خیلی از پدر و مادرها نیت خیر دارند، اما نمی دانند چه طور باید با نوجوان برخورد کنند. گاهی محبت را با سهل انگاری یا کنترل را با خشونت اشتباه می گیرند.
از سوی دیگر، بخشی از نظام آموزشی ما هنوز بر پایه ی نظم خشک و سلسله مراتبی استوار است. یعنی معلم می گوید و دانش آموز باید قبول کند. در حالیکه در تربیت اسلامی، احترام متقابل و محبت پایه آموزش است. پیامبر (ص) می فرمایند: «من برای تکمیل مکارم اخلاق مبعوث شدم.» یعنی حتی تعلیم علم و دین نیز باید در قالب اخلاق و کرامت انسانی صورت گیرد.
خانواده ها چه طور می توانند حس کرامت و ارزشمندی را در فرزندان نوجوان خود تقویت کنند؟
چهار گام عملی را میتوان پیشنهاد کرد: نخست، شنیدن بدون قضاوت. بگذارید نوجوان بدون ترس حرف بزند. وقتی احساس کند قضاوت نمی گردد، راحتتر درد دل می کند. قرآن می فرماید: «فَبَشِّرْ عِبَادِی الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ» (زمر: ۱۸). گوش دادن مقدمه هدایت است.
دیگر بیان احترام آمیز تفاوت نظر یعنی اگر با رفتار یا عقیده نوجوان مخالف هستیم، نباید او را تخریب نماییم. میتوان اظهار داشت: «من نگاهت را می فهمم، اما تجربه ام چیز دیگری می گوید.» این جمله، احترام را حفظ می نماید و گفتگو را ادامه دار می سازد.
سومین گام مسئولیت دادن در خانواده است. وقتی نوجوان حس کند نقش مؤثری در خانواده دارد (مثلاً مسئول خرید، برنامه ریزی یا کمک به برادر کوچک تر) احساس ارزشمندی اش بالا می رود.
چهارمین گام تقدیر از تلاش نه فقط نتیجه است. در روایات داریم که خداوند نیت نیک را پاداش می دهد حتی اگر به نتیجه نرسد. این آموزه را میتوان در خانواده نیز اجرا کرد: تشویق به تلاش، نه فقط موفقیت.
برخی والدین نگران اند که احترام بیش از اندازه به نوجوان موجب لجبازی یا بی انضباطی شود. آیا این نگرانی درست است؟
اگر کرامت را با تساهل اشتباه بگیریم، بله، چنین خطری هست. اما کرامت با بی قیدی متفاوت است. کرامت یعنی احترام همراه با مرز. نوجوان باید بداند که عزیز و محترم است، اما در چهارچوبی مشخص زندگی می کند. در اسلام، محبت و قاطعیت در کنار هم معنا دارند. امام علی (ع) می فرمایند: "بنده دیگری مباش، برای اینکه خدا تو را آزاد آفریده است." آزادی و مسئولیت دو روی یک سکه اند. پس والدین و مربیان باید با گفتگوی محترمانه و تعیین حدود روشن، به نوجوان بیاموزند که احترام متقابل است، نه یک طرفه.
نقش نهادهای اجتماعی و رسانه ها در کرامت بخشی به نوجوانان چیست؟
رسانه ها و نهادهای فرهنگی نقش خیلی تعیین کننده ای دارند. وقتی نوجوان در رسانه ها تحقیر می شود یا تصویر او فقط با نافرمانی و بی مسئولیتی گره می خورد، حس کرامتش لطمه می بیند. برعکس، اگر رسانه ها موفقیت، خلاقیت و معنویت نوجوانان را برجسته کنند، نوجوان درمی یابد که در جامعه ارزش دارد.
در قرآن آمده: «فَذَکِّرْ إِنَّ الذِّکْرَی تَنفَعُ الْمُؤْمِنِینَ» (ذاریات: ۵۵) یادآوری خیر و نیکی، انسان را رشد می دهد. رسانه ها باید یادآور کرامت باشند نه تضعیف کننده آن.
در حوزه آموزش دینی، چطور می توان مفهوم کرامت را به زبان نسل نوجوان بیان کرد؟
باید از روش های غیرمستقیم استفاده کرد؛ یعنی بجای گفتن “خودت را تحقیر نکن”، با داستان، فیلم کوتاه، شعر یا تجربه جمعی نشان داد که انسان نزد خدا عزیز است. به عنوان نمونه، داستان نوجوانانی مانند قاسم بن الحسن (ع) یا حضرت علی اکبر (ع) بهترین نمونه های کرامت جوان در منابع دینی هستند؛ جوانانی که هم با ادب و هم با عزت در راه حق ایستادند. وقتی نوجوان این داستان ها را بشنود و حس کند که دین به او احترام می گذارد، ایمانش عمیق تر می شود.
اگر بخواهیم خلاصه نماییم، مهم ترین تفاوت تربیت کرامت محور با تربیت دستوری چیست؟
در تربیت دستوری، محور «کنترل» است. یعنی مربی می گوید چه باید کرد و چه نباید کرد. اما در تربیت کرامت محور، محور «رشد درونی» است. هدف آنست که نوجوان خودش احساس کند انسان ارزشمندی است و بدین سبب تصمیم بگیرد درست رفتار کند. در حقیقت، تربیت دستوری اطاعت می آورد، اما تربیت کرامت محور تعهد و مسئولیت پذیری بوجود می آورد و این دقیقاً همان چیزی است که جامعه امروز به آن نیاز دارد. بطور خلاصه نوجوان در دوره ای از زندگی است که میان کودکی و بزرگسالی در حال گذر است. دسترسی او به اطلاعات و الگوهای رفتاری خیلی گسترده است. یعنی مربی می گوید چه باید کرد و چه نباید کرد.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب